Finanse Osobiste. Planowanie Ochrony Ubezpieczeniowej

[1] koniecznych do realizacji bieżących oraz przyszłych celów. W pracy zaproponowano zintegrowane planowanie finansowe, które konsoliduje przepływy finansowe z zasobami. Głównym czynnikiem tego procesu są zasoby (płynne i niepłynne), które pozwalają na utrzymanie płynności finansowej oraz realizację celów w zmiennym środowisku i w obli­czu zdarzeń losowych.

Z uwagi na wspomnianą zmienność oraz skutki zdarzeń losowych planowanie powinno uwzględniać elementy zarządzania ryzykiem, które doczekało się już zaawansowanej operacjonalizacji, zarówno jeżeli chodzi o wyszczególnienie kolejnych etapów procesu, jak i określenie celu stosowania różnych metod. Najczęściej koncepcja ta jest odnoszona do przedsiębiorstwa i państwa, a stosunkowo rzadko do jednostki lub gospodarstwa domowego. W pracy wykazano, że proces planowania finansowego dotyczący jednostki i gospodarstwa domowego powinien uwzględniać zarządzanie ryzykiem, szczególnie w kontekście zabezpieczenia przy­chodów na wypadek negatywnych zdarzeń.

W finansach osobistych szczególną metodą zarządzania ryzykiem jest metoda ubezpieczenia. Jej podstawowe zastosowanie polega na rozproszeniu skutków ryzyka w ramach wspólnoty ryzyka. Organizacja wspólnoty i kompensata skutków ryzyka finansowane są ze składek ubezpieczeniowych, co istotnie zmniejsza jednostkowe obciążenia finansowe. Metoda ubezpieczenia wymusza antycypowanie skutków ryzyka i umożliwia jednocześnie bardziej przewidywalne ich finansowanie poprzez zastąpienie niepewnej, potencjalnie dużej straty, pewną, lecz niewielką stratą w postaci składki. Należy jednak zauważyć, że metoda ubezpieczenia jest nieintuicyjna i dość skomplikowana. Jej powszechność wynika w dużym stopniu z zaawansowanej instytucjonalizacji, która zwiększa jej przewidywalność i użyteczność dla ubezpieczonego lub uprawnionego do świadczenia podmiotu.

Efekty zastosowania metody ubezpieczenia w przypadku jednostki lub gospo­darstwa domowego w praktyce należy jednak uznać za dalekie od optymalnych. Wysoki stopień instytucjonalizacji nie zapewnia automatycznie wysokiej jakości usług. Można wskazać wiele przyczyn takiego stanu rzeczy, począwszy od konstatacji, że aktywność strony popytowej jest niewielka, nakierowana głównie na minimalizację kosztu ochrony ubezpieczeniowej, przy niezbyt precyzyjnie określonym jej zakresie. Uwagę zwraca również dominacja strony podażowej w określaniu warunków i sposobu wykorzystania metody ubezpieczenia oraz brak albo niezadawalająca dostępność i jakość reprezentacji interesów po stronie popytowej, szczególnie pod względem doradztwa w procesie pośrednictwa.

O zakresie i poziomie ochrony ubezpieczeniowej powinny decydować przede wszystkim potrzeby ubezpieczeniowe, których identyfikowanie i kwantyfikowanie odgrywa kluczową rolę w procesie zarządzania ryzykiem z wykorzystaniem metody ubezpieczenia. Potrzeby ubezpieczeniowe jednostki lub gospodarstwa domowego nie mogą odstawać od całokształtu finansów osobistych i wymagają uwzględnienia szeregu różnorodnych czynników, m.in. użyteczności i wyceny zasobów majątkowych, dodatkowych kosztów wynikających ze zdarzeń losowych, wartości oczekiwanych przyszłych przepływów finansowych, zobowiązań finansowych itp. Na osobną uwagę zasługują wiedza i umiejętności jednostek lub członków gospodarstw domowych w zakresie korzystania z ubezpieczeń. Identyfikacja i określenie potrzeb ubezpieczeniowych są rezultatem procesu zarządzania ryzykiem, a o wyborze metody ubezpieczenia powinna decydować analiza użyteczności. Systematyzacja i planowanie procesu określania potrzeb ubezpieczeniowych wynika zaś nie tylko z optymalizacji procesu zarządzania ryzykiem, lecz także z szerzej pojmowanego planowania finansowego. Dostosowanie zakresu i poziomu ochrony ubezpieczeniowej do zmieniających się warunków funkcjonowania gospodarstwa domowego oraz kolejnych faz cyklu życia można określić mianem planowania ochrony ubezpieczeniowej.

Proces ten ułatwia optymalizację ochrony ubezpieczeniowej, a także wzmaga potrzebę ocenienia jej użyteczności. Ocena ochrony ubezpieczeniowej powinna uwzględniać przede wszystkim skutki finansowe, jakie dotyczą w tym przypadku podmiotu ubezpieczonego. Decydują o nich dwa czynniki:

określenie potrzeb ubezpieczeniowych i dopasowanie do nich ochrony ubezpie­czeniowej, wskazujące na adekwatność ochrony ubezpieczeniowej, oraz

wypełnienie umowy ubezpieczenia, szczególnie w momencie wystąpienia zdarzenia objętego ochroną ubezpieczeniową, odzwierciedlające realność ochrony ubezpieczeniowej.

Oba czynniki znajdują się w centrum zainteresowania działań regulatorów, nadzorów, a także organizacji reprezentujących ubezpieczonych. Instytucjonalizacja wciąż ewoluuje, a ostatnio wprowadzone zmiany dotyczą m.in. wymogów informacyjnych wobec ubezpieczających i ubezpieczonych, zasad funkcjonowania dystrybutorów ubezpieczeń (adekwatność), zwiększenia zakresu uprawnień Rzecznika Finansowego oraz regulacji wewnętrznego procesu skargowego (realność). Wydaje się jednak, że skuteczność instytucjonalizacji wskazanych obszarów pozostaje wciąż niezadawalająca. Ponadto intensywnie dyskutowana jest obecnie skuteczność regulacji w zakresie dokonywania zmian na rynku finansowym w kontekście oddziaływania na stronę popytową oraz podażową.

Wynikającym z powyższych spostrzeżeń zadaniem badawczym jest zdefiniowanie pojęcia finansów osobistych i określenie determinant kształtują­cych tę kategorię, a także przedstawienie propozycji operacjonalizacji planowania finansowego i planowania ochrony ubezpieczeniowej, ewaluacji ochrony ubezpieczeniowej przy użyciu kryterium adekwatności i realności oraz analizy instytucjonalizacji ochrony ubezpieczeniowej.

Rozważania dotyczące finansjalizacji, indywidualizacji i prywatyzacjibudżetów gospodarstw domowych, finansów osobistych oraz planowania ochrony ubezpie­czeniowej pozwalają na sformułowanie zasadniczej tezy pracy. Finanse osobiste z uwagi na proces finansjalizacji oraz zmiany dokonujące się w obrębie otoczenia społeczno-gospodarczego wymagają przeprowadzania prognoz uwzględniających coraz dłuższy horyzontczasowy. Ważnym elementem finansów osobistych jest również ochrona ubezpieczeniowa, a odpowiednie planowanie pozwala zoptymalizować jej zakres i poziom. Adekwatność i realność ochrony ubezpieczeniowej stanowią zaś użyteczne kryteria ewaluacji metody ubezpieczenia w finansach osobistych.

Niniejsza monografia składa się z trzech rozdziałów, w których zawarto rozważa­nia dotyczące koncepcji finansów osobistych, planowania finansowego, planowania ochrony ubezpieczeniowej oraz zastosowania kryteriów adekwatności i realności do oceny ochrony ubezpieczeniowej. W rozdziale pierwszym przedstawiono różne koncepcje finansów osobistych, postrzeganych m.in. przez pryzmat teorii ekono­micznych, socjologicznychi psychologicznych, oraz zaproponowano sposób definiowania i systematyzacji tego pojęcia. Omówiono również metody prezentacji finansów osobistych w systemie rachunków narodowych, w badaniach budżetów gospodarstw domowych oraz w koncepcji ekonomicznego dobrostanu izasobów netto. Następnie dokonano analizy rozwoju finansów osobistych wkontekście procesu finansjalizacji, indywidualizacji, prywatyzacji orazurynkowienia. Kolejną część rozdziału pierwszego poświęcono planowaniu finansowemu, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu wybranych kategorii finansowych (przychodów, należności, rozchodów, zobowiązań i zasobów) nawynik bieżący i przyszły (planowany). Omówiono szczegółowo także strategiczne planowanie finansowe oraz zaproponowano zintegrowane podejście do finansów osobistych, oparte na zasobach, które jest przykładem ujęcia dynamicznego, uwzględniającego zmiany poszczególnych kategorii finansowych w ramach kolejnych faz cyklu życia.

W rozdziale drugim rozważania dotyczące planowania finansów są kontynuowane z uwzględnieniem ryzyka i możliwości zarządzania nim przy użyciu metody ubezpieczenia. Poza omówieniem jej najistotniejszych elementów z perspektywy finansów osobistych w rozdziale zdefiniowano również potrzeby ubezpieczeniowe, determinujące zakres i poziom ochrony ubezpieczeniowej. Następnie przedstawiono sposoby dynamicznego kształtowania potrzeb ubezpieczeniowych w obrębie koncepcji zintegrowanych finansów osobistych, zaprezentowanej w rozdziale pierwszym. Dalszą część rozważań poświęcono zdefiniowaniu kryteriów oceny zastosowania ochrony ubezpieczeniowej w ramach finansów osobistych. Wychodząc od pojęcia skuteczności i efektywności, zaproponowano zastosowanie koncepcji adekwatności i realności ochrony ubezpieczeniowej.

W rozdziale trzecim przedstawiono natomiast determinanty udziału jednostki lub gospodarstwa domowego w procesie zarządzania ryzykiem, ze szczególnym uwzględnieniem świadomości ekonomicznej i ubezpieczeniowej, ekskluzji finansowej, działań państwa oraz praktyk biznesowych. Następnie zaprezentowano wyniki analizy przykładów instytucjonalizacji wkontekście adekwatności i realności w obrębie zarówno struktury podmiotowej rynku ubezpieczeniowego, jak i regulacji prawnych (krajowychi europejskich).

Autor pragnie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do prof. Tadeusza Szumlicza za wskazówki i cenne uwagi dotyczące koncepcji pracy oraz stworzenie warunków sprzyjających prowadzeniu działalności naukowej. Specjalne podziękowania za twórcze dyskusje i cenne uwagi należą się prof. Romualdowi Holly, dr Barbarze Więckowskiej oraz dr. Dariuszowi Stańko. Nadzwyczajne podziękowania chcę przekazać recenzentkom tej monografii, prof. Wandzie Sułkowskiej oraz prof. BeacieŚwieckiej, za bardzo wnikliwe oraz niezwykle pomocne recenzje.

Dziękuję również mojej rodzinie - Kasi, Oldze oraz Jankow